Bezweringen

Atheïsten hebben het maar moeilijk. Er is niets groters dan zijzelf om verlossing, vergeving en empathie uit te putten. Dat alleen al maakt dat ik vroeger vaak wenste dat ik kon geloven dat er een God was. Dat er iemand luistert als je bidt, dat ook.

Maar er is nog iets. De hedendaagse handlettermode met levensverlichtende quotes is er niet voor niets, volgens mij. Wij atheïsten hebben geen spreuken die we kunnen inzetten op momenten van geestelijke nood. Geen Onze vader, geen weesgegroetje. Zelf Ohm mani padme hum is eigenlijk leeg. Daarom vullen grootse wijsheden instagram, denk ik, uit de behoefte aan een formule, een bezwering wanneer niets anders helpt.

Franny Glass, één van de twee hoofdpersonen uit Franny & Zooey, van J.D. Salinger gebruikt als bezwering het Jezusgebed van de oude boer. Ze is vastgelopen in haar dagelijks leven, haar vriend vindt ze te pretentieus en eigenlijk haar vriendinnen ook. De hele universiteit, in feite, en daarmee het leven zoals ze zich dat had voorgesteld. Ze zoekt soelaas van haar geestelijke verwarring in een oud boekje waarin een onbelezen Russische boer tot verlichting komt door het almaar reciteren van het Jezusgebed. Ze probeert het. Het redt haar niet.

Bij Franny gaat het, volgens mij, mis omdat ze niet kan geloven in wat ze zegt. De betekenis van het Jezusgebed, en de rigoreuze regel dat je het almaar achter elkaar door moet zeggen, wat je ook doet, zit in de weg. Probeer maar achter elkaar iets te zeggen dat je niet gelooft. Bijvoorbeeld ‘Trump is een goede man. Trump is een goede man.’ Herhalen is schier onmogelijk, maar bij één keer slaat de irritatie al toe. De betekenis zit de bezwering in de weg, gebeurt niets anders dan dat je nadenkt over wat er staat. Terijl het juiste zinnetje iets teweeg brengt. Er gebeurt iets.

Als kind kon ik zachtjes, haast onhoorbaar, haast onbewust, zinnetjes fluisteren die een bepaalde aantrekkingskracht hadden. Omdat ik ze niet begreep, doordat ze een mooi ritme hadden… Eindeloos prevelde ik ze voor me uit. In de loop van de tijd ben ik dat kwijgeraakt. De laatste was ‘inaugurele rede’, het was ten tijde van het eerste presidentschap van Clinton. Ik was de gewoonte al bijna vergeten tot ik mijn zoon erop betrapte hetzelfde te doen. Hij doet het tijdens het tekenen, tijdens het spelen en zelfs soms terwijl ik hem voorlees. Zijn lippen bewegen, het geluid is niet meer dan een soort gesuizel. Dan kan hij ineens vragen: ‘Mam, wat betekent … eigenlijk? Het zit al de hele tijd in mijn hoofd.’
Het zijn mantra’s, die zorgen voor rust in het hoofd. Verbale white noise, misschien, dat een teveel aan bijgedachten onderdrukt.

Bewust bezwerende formules heb ik ook lang gehad. ‘Als de nood het hoogst is, is de redding nabij,’ bijvoorbeeld. Maar degene die het beste werkte was ‘Chico Petrillo!’ (Uitgesproken als ‘Tsjíeko Peetríeljo) Hij komt uit een Italiaans volkssprookje dat mijn moeder vaak voorlas, uit een pocket van Italo Calvino.*

Het is de moeite waard het sprookje op te zoeken, omdat het het meest relativerende sprookje is dat ik ken. Het verhaal heet ‘Het kan altijd nog erger’ en het gaat over een man, wiens kersverse echtgenote en haar ouders onbedaarlijk huilen over het verschrikkelijke lot van Chico Petrillo, het nog niet eens verwekte kind van de man en zijn echtgenote. Hij verlaat hen met de belofte dat hij alleen terugkomt wanneer hij drie mensen tegenkomt die nóg erger zijn dan zijn bruid en schoonouders… De afloop laat zich raden.

‘Chico Petrillo!’ riepen mijn moeder en ik tegen elkaar wanneer iets volledig in de soep liep, er iets heel akeligs gebeurde of we er mentaal even helemaal doorheen zaten. ‘Chico Petrillo!’ Het helpt alleen al omdat je het niet somber zeggen kan. Als vanzelf verschijnt er een glimlach op je gezicht, als vanzelf liften je oogleden, als vanzelf komt er ruimte in je gemoed.

Voorwaarde voor maximale uitwerking is dat er iemand is die het met je deelt. Wiens ogen ook meer gaan glimmend en wiens stem ook opeens omhoog schiet. Op zijn best is het een bezwerende dialoog: ‘Chico Petrillo?!’ ‘Chico Petrillo!’ En dan samen lachen. Sinds ik uit huis ben, werkt Chico Petrillo! minder effectief.

Daarom is mijn nieuwe bezwering zo welkom. Ik heb hem uitgeprobeerd en hij werkt. Hij komt uit Mijn geheime tuin van Meir Shalev. Shalev schrijft in dit boek over het stukje land dat zijn tuin is en waar hij met zo min mogelijk (nog steeds best veel) ingrepen planten en bloemen kweekt, die van nature voorkomen in het land waar hij woont, Israël. Vol zorg en liefde schrijft hij over zijn handelingen, maar vooral over de planten die hij verzorgt en die allemaal een eigen karakter krijgen in zijn woorden. Vaak verbindt hij gedachten over zijn tuin met gedachten over het leven, zijn jeugd, maar vooral literatuur.

Zo vertelt hij over verrassende bloemen op ongenaakbare plaatsen en dat leidt tot een verhaal van de schrijver S. Yizhar. Yizhar schrijft over zijn biologieleraar, die in een wadi stilstaat bij een bloeiende clematis, zijn armen spreidt ‘…en als de schittering van het firmament waren zijn blauwe ogen toen hij uitriep, recht uit het hart: “Och, och, de clematis.”’ Yizhar, zo schrijft Shalev, beschrijft dit voorval om de positieve invloed die deze uitroep heeft, ongeacht of je biologieleraar bent en of je tegenover de plant staat of niet. Yizhar schrijft dan: ‘Probeer het zelf toch ook eens even en jullie zullen het zien. […] Kom overeind, ga staan op de plek waar jullie zijn, kom overeind, ga staan en spreid de armen zijwaarts, en probeer het, roep met luide stem en van ganser harte aldus: “Och, och, de clematis” – en jullie zullen zien wat er gebeurt.’

‘Toen ik dat voor het eerst las, grinnikte ik,’ schrijft Shalev, ‘Maar toen ik een paar dagen later behoefte had aan verbetering van het humeur en alleen thuis was, stond ik op, ging voor het grote raam staan dat uitkijkt op de Karmel, spreiide mijn armen en riep uit: “Och, och de clematis” – en het gebeurde. De aanbeveling of constatering van Yizhar had effect.’**

Zulke spreuken hebben wij nodig, wij atheïsten. Een zinnetje dat het bewustzijn verandert. Dat zo neutraal van betekenis en zo lekker van bek is dat je het met goesting kan uiten, vol overtuiging, zonder reserve. Iets laten gebeuren, wanneer ‘het hart overloopt of juist verhardt en ineenkrimpt’. En het werkt. ‘Och, och, de clematis’

*De correcte spelling blijkt te zijn: Cicco Petrillo.
**De clematis die Shalev in zijn tuin heeft staat op de bovenstaande foto: clematis flammula, bekendere naam: bosrank. Foto van deze website.